Μικρές εκρήξεις ευχαρίστησης, μεγάλα εταιρικά κέρδη. Οι τεχνολογικές πλατφόρμες έχουν μάθει να “πειράζουν” τον εγκέφαλο, μετατρέποντας την καθημερινότητά μας σε έναν φαύλο κύκλο στιγμιαίας ηδονής.
Στον εγκέφαλό μας υπάρχει ένας μικρός, αλλά καθοριστικός πυρήνας: ένα σύμπλεγμα νευρώνων που ελέγχει την επιθυμία, την αναζήτηση και την ανταμοιβή. Κάθε φορά που βιώνουμε ή προσδοκούμε κάτι ευχάριστο, αυτός ο μηχανισμός απελευθερώνει ντοπαμίνη, το χημικό σήμα που μάς κινητοποιεί να επαναλάβουμε την πράξη. Είναι μια φυσική, πανάρχαια διαδικασία που διαμόρφωσε την ανθρώπινη συμπεριφορά εδώ και χιλιάδες χρόνια. Το πρόβλημα ξεκινά όταν αυτή η βιολογική λειτουργία “στρατολογείται” από τις τεχνολογικές πλατφόρμες και μετατρέπεται σε μηχανισμό χειραγώγησης της προσοχής, της επιθυμίας και, τελικά, της ζωής μας.
Οι μεγάλες εταιρείες του ψηφιακού κόσμου που αφορούν κοινωνικά δίκτυα, πλατφόρμες περιεχομένου, εφαρμογές γνωριμιών, διαδικτυακά παιχνίδια έχουν καταφέρει να μετατρέψουν τον μηχανισμό της ανταμοιβής σε εργαλείο κερδοφορίας. Κάθε “like”, κάθε ειδοποίηση, κάθε μικρό βίντεο, είναι μια προσεκτικά μελετημένη δόση ντοπαμίνης. Δεν χρειάζεται καμία προσπάθεια· η ανταμοιβή είναι άμεση. Ο εγκέφαλος το μαθαίνει γρήγορα και επιστρέφει ξανά και ξανά.
Οι αλγόριθμοι που κρύβονται πίσω από αυτές τις πλατφόρμες έχουν έναν απλό στόχο: να μας κρατήσουν μέσα όσο περισσότερο γίνεται και το πετυχαίνουν όχι επειδή είμαστε "αδύναμοι χαρακτήρες", αλλά επειδή καταλαβαίνουν καλύτερα από εμάς τους ίδιους πώς λειτουργεί ο εγκέφαλός μας. Το αποτέλεσμα είναι ένας φαύλος κύκλος μικρών στιγμών ευχαρίστησης που όμως μακροπρόθεσμα διαβρώνουν τη συγκέντρωση, τη διάθεση, τη δημιουργικότητα και τη δυνατότητά μας να ζούμε με πληρότητα.
Από τη μία πλευρά υπάρχει ο ψηφιακός κόσμος: άμεσος, εύκολος, εθιστικός. Από την άλλη, ο πραγματικός: αργός, απαιτητικός, αλλά ουσιαστικός. Στον πρώτο η ανταμοιβή έρχεται χωρίς προσπάθεια. Στον δεύτερο, η ανταμοιβή κερδίζεται με κόπο και χρόνο. Όσο περισσότερο παραδινόμαστε στον πρώτο, τόσο περισσότερο ο δεύτερος μοιάζει ξένος, κουραστικός, δυσνόητος.
Η αντίθεση αυτή είναι πιο έντονη στους νέους. Οι έφηβοι και οι νεαροί ενήλικες έχουν έναν εγκέφαλο ιδιαίτερα ευαίσθητο στη ντοπαμίνη. Ο προμετωπιαίος φλοιός, δηλαδή το κέντρο του αυτοελέγχου δεν έχει ακόμη ολοκληρωθεί αναπτυξιακά. Έτσι η αναζήτηση έντονων ερεθισμάτων και άμεσης επιβράβευσης γίνεται σχεδόν ανεξέλεγκτη. Δεν είναι τυχαίο ότι οι πιο εθισμένοι χρήστες πλατφορμών, τυχερών παιχνιδιών και πορνογραφίας ανήκουν σε αυτές τις ηλικίες.
Οι επιπτώσεις είναι ήδη ορατές: μειωμένη ικανότητα συγκέντρωσης, κοινωνική απομόνωση, αίσθημα μόνιμου ανικανοποίητου, δυσκολία στη δημιουργία πραγματικών σχέσεων. Ο εγκέφαλος συνηθίζει στο “εύκολο” και δυσκολεύεται να αντέξει το “πραγματικό”.
Οι τεχνολογικοί κολοσσοί επενδύουν δισεκατομμύρια σε νέες υποδομές, τεχνητή νοημοσύνη και διασυνδεδεμένες συσκευές, ακριβώς για να εντείνουν αυτόν τον μηχανισμό. Μελλοντικές εκδοχές των social media, των chatbots και των εφαρμογών γνωριμιών δεν θα είναι λιγότερο εθιστικές θα είναι πιο προσωποποιημένες, πιο "έξυπνες", σχεδιασμένες να ξέρουν τι θέλεις πριν καν το σκεφτείς. Η ψηφιακή ντοπαμίνη δεν είναι ένα τυχαίο παραπροϊόν της τεχνολογίας. Είναι κεντρική στρατηγική. Η προσοχή μας έχει γίνει το πολυτιμότερο εμπόρευμα της εποχής και η ντοπαμίνη είναι το νόμισμα με το οποίο την πληρώνουμε.
Απέναντι σε αυτό το φαινόμενο δεν αρκεί η ατομική εγκράτεια. Χρειάζονται θεσμικά όρια και διαφάνεια. Όπως τα φάρμακα φέρουν προειδοποιήσεις για τους κινδύνους, έτσι και οι εφαρμογές θα πρέπει να συνοδεύονται από σαφείς προειδοποιήσεις για τον εθισμό. Οι εταιρείες οφείλουν να παρέχουν ανώνυμα δεδομένα στους ερευνητές, ώστε να μελετηθούν οι επιπτώσεις αυτών των πρακτικών στη δημόσια υγεία. Οι αλγόριθμοι που καθορίζουν τη συμπεριφορά δισεκατομμυρίων ανθρώπων δεν μπορούν να παραμένουν “μαύρα κουτιά” στα χέρια λίγων.
Ταυτόχρονα, η κοινωνία οφείλει να επαναφέρει την αξία της πραγματικής ζωής. Να ενισχύσει μορφές μάθησης, εργασίας και συνεργασίας που ανταμείβουν την επιμονή, τη δημιουργικότητα, την ανθρώπινη σχέση. Χρειαζόμαστε μεταφορικά περισσότερα Lego και λιγότερη Monopoly: λιγότερη εκμετάλλευση, περισσότερη οικοδόμηση κοινοτήτων και έργων με ουσία. Ο ψηφιακός εθισμός δεν θα εξαφανιστεί από μόνος του. Αντίθετα, όσο πιο αποτελεσματικοί γίνονται οι αλγόριθμοι, τόσο πιο έντονη θα είναι η πίεση στον εγκέφαλο και την κοινωνία μας. Το ζητούμενο δεν είναι να δαιμονοποιήσουμε την τεχνολογία, αλλά να την επαναφέρουμε στην υπηρεσία του ανθρώπου όχι το αντίστροφο.
Η ντοπαμίνη μπορεί να μας παγιδεύει ψηφιακά, όμως η πραγματική ζωή είναι εκείνη που γεννά ουσία, προσπάθεια, σχέσεις και νόημα. Αν δε δράσουμε τώρα κινδυνεύουμε να παραδώσουμε το παρόν και το μέλλον μας σε μια ατέρμονη ροή “χτυπημάτων” ευχαρίστησης που θα θυμίζουν ζωή, χωρίς να είναι πραγματική ζωή. Η μάχη δεν είναι ενάντια στην τεχνολογία, αλλά ενάντια στην αόρατη απονεύρωση της ύπαρξης και αυτή η μάχη ξεκινά με μια απλή, αλλά ριζική απόφαση: να διεκδικήσουμε ξανά την προσοχή μας.
